het onbekende Berlijn – deel 3: Moabit en Rummelsburg/ Oberschöneweide

Voordat ik het over twee tamelijk onbekende stukjes Berlijn ga hebben wil ik eerst even op het huidige jaar 2014 wijzen, dat met recht een herdenkingsjaar genoemd mag worden: een eeuw geleden brak de Eerste Wereldoorlog uit, 75 jaar geleden de Tweede Wereldoorlog en 25 jaar geleden viel de Berlijnse Muur. Drie gebeurtenissen die de wereld veranderden en telkens speelde Berlijn daarbij een hoofdrol. Het is dus geen wonder dat hieraan in Duitsland, en dan natuurlijk met name in Berlijn, uitgebreid aandacht zal worden besteed. Het gerenommeerde weekblad Der Spiegel beet het spits af: het eerste nummer van dit jaar bracht de Eerste Wereldoorlog als titelstory en onlangs was dat weggelegd voor de herdenking van D-Day, nu 70 jaar geleden.

Er zijn daarom uiteraard diverse tentoonstellingen en herdenkingsbijeenkomsten gepland. Twee hiervan wil ik er alvast even uitlichten, waarbij ik u bij wijze van uitzondering speciaal op de expositie Zu Hause im Krieg – im Krieg zu Hause attent wil maken, die nog tot en met 17 augustus in het Potsdam Museum in de stad Potsdam is te zien. Het museum ligt op de Alter Markt die u sowieso niet wilt missen, al wordt hier momenteel naar hartelust gebouwd. Normaal gesproken beperk ik mij op deze plaats tot het geven van informatie over Berlijn, maar ik weet dat veel toeristen hun verblijf met een bezoek aan Potsdam combineren.

Bovendien ziet men deze tentoonstelling bij de vele bezienswaardigheden die Potsdam te bieden heeft wellicht snel over het hoofd. En dat zou jammer zijn, want hier komt men op een vrij kleine ruimte veel te weten over de Eerste Wereldoorlog. Dat geldt zowel voor het dagelijks leven, het aanvankelijk heersende enthousiasme en vooral natuurlijk de rampspoed en de verschrikkingen die de oorlog teweeg heeft gebracht.

Daarbij ligt het accent uiteraard op de stad Potsdam, dat aan het begin van de oorlog garnizoens- èn residentiestad was – en daarom meer dan alleen maar een locale rol speelde. Zo werd vanuit het Neue Palais in Sanssouci Rusland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk de oorlog verklaard.

De expositie is in vier thema’s verdeeld:
Zu Hause im Krieg. Hier wordt het dagelijks leven in Potsdam gedurende de jaren 1914-1918 geportretteerd. Veel is hier bewaard gebleven dankzij de ontwikkeling van met name de camera en de schrijfmachine.
Drehscheibe der Armee (draaischijf van het leger). Zoals gezegd, Potsdam was een garnizoensstad, zodat men het van oudsher gewoond was dat er veel militair in de stad aanwezig was. Door de oorlog veranderde het gezicht van Potsdam, zoals hier op de expositie te zien is.
Im Krieg zu Hause. Dit is het spiegelbeeld van het eerste thema: hier wordt een blik op het leven aan het front geworpen. Opmerkelijk is daarbij het verschil tussen de foto’s die door soldaten naar huis werden gestuurd en de opnames die zij – zogezegd – voor zich zelf bewaarden. De beelden uit de eerste categorie proberen een intacte, haast harmonische indruk te wekken, terwijl de foto’s uit de tweede categorie de ellende van de oorlog in al haar duidelijkheid presenteren.
Auswirkungen. Hier is te zien hoe men met de gevolgen omging toen de oorlog eenmaal voorbij was. Daarbij valt op dat het accent toch in de eerste plaats op de nagedachtenis van de gevallen soldaten lag.

Veel aandacht wordt ook aan verbinding tussen geweld en kunst gewijd: de trauma’s van de oorlog komen ook in een aantal schilderijen en tekeningen tot uitdrukking. Al met al een zeer bezienswaardige expositie die u wellicht in uw planning voor uw bezoek aan Potsdam zult willen opnemen.

Ook in het Deutsches Historisches Museum aan de boulevard Unter den Linden is (nog tot eind november) een speciale tentoonstelling te zien die de Eerste Wereldoorlog als thema heeft. Aan de hand van de gebeurtenissen in een aantal uitgezochte plaatsen (Berlijn, Petrograd, Verdun en andere) wordt een beeld geschetst van de vernietigende werking van de in het industriële tijdperk geproduceerde massawapens. Maar ook wordt het dagelijks leven van de gewone burger getoond en de impact die de oorlog daarop in toenemende mate had. Van de euforie waarmee velen de oorlog introkken was vier jaar later niet veel meer over.

In een volgend artikeltje kom ik op andere evenementen in dit herdenkingsjaar uiteraard nog uitgebreid terug.

Als u toch in het Deutsches Historisches Museum bent is een bezoek één etage hoger aan de nog tot eind augustus lopende expositie Farben für die Republik een aardig extraatje. Hier wordt aan de hand van een groot aantal uitvergrote kleurenfoto’s de vroegere DDR in een uitgesproken positief daglicht geplaatst. De beide fotografen, van wie wij hier de opnames zien, werkten dan ook veelal op verzoek van de overheid. Ondanks de eenzijdige belichting van het leven destijds op het werk, op straat, in cafés en thuis lukt het wonderwel de voor immer verdwenen sfeer van de DDR op te roepen. Althans, zo verging het mij.

Overigens werd in de media van de DDR veelal het woord Republik in plaats van DDR gebruikt (“unsere Republik“): vandaar ook de titel van de expositie. De afkorting DDR werd vrijwel altijd vermeden: in plaats hiervan werd voluit Deutsche Demokratische Republik gezegd. Het feit dat er twee Berlijns waren (officieel: Berlin (West) en Berlin (Ost)) werd in de DDR handig verdoezeld door voor Oost-Berlijn het woord Hauptstadt te gebruiken en West-Berlijn zoveel mogelijk te negeren. In de DDR bestonden dus Berlin, Hauptstadt der Deutschen Demokratischen Republik en, ergens in een hoekje, de selbständige politische Einheit Westberlin. Op verkeersborden op de transitroutes, die van West-Duitsland dwars door de DDR naar West-Berlijn liepen, heb ik zelfs wel de afkorting Wb. gezien.

Ik heb het al vaker geschreven: op Berlijn raak je eigenlijk nooit uitgekeken. Deze keer heb ik twee deelwijken eens wat nader bekeken die meestal niet zo in de belangstelling staan, hoewel ze het zeker één en ander te bieden hebben. Moabit maakt sinds de nieuwe indeling van 2001 deel uit van de wijk Mitte en ligt dus heel centraal: vanaf Zoologischer Garten bent u er met de U-Bahn (lijn 9 richting Osloer Strasse) binnen enkele minuten. Moabit is een stukje Berlijn met verschillende gezichten, zoals we direct zullen zien. Een bijzonderheid is het feit dat de wijk compleet door een rivier (de Spree) en twee kanalen is omgeven en daarom alleen via bruggen is te bereiken.

Eén van de oudere bezienswaardigheden in Moabit is de Arminiusmarkthalle die vlakbij het U-Bahnstation Turmstrasse ligt. U loopt deze straat een klein stukje in westelijke richting en slaat dan onmiddellijk rechtsaf in de Jonasstrasse, waarna u de hal direct voor u ziet. Berlijn heeft diverse markthallen: de Markthalle Neun en de Marheineke Markthalle in Kreuzberg noemde ik beide al eens in eerdere bijdragen, maar de Arminiushalle is niet alleen de oudste, maar naar mijn smaak ook de aardigste.

Al sinds 1891 worden hier levensmiddelen verkocht en na een fase van betrekkelijke teloorgang tegen het eind van de vorige eeuw werd de onder monumentenzorg staande hal tussen 1991 en 1996 van binnen en buiten volledig gerenoveerd. Na een hernieuwde facelift straalt de markthal sinds 2010 in nieuwe glans en is een bezoekje waard. Het accent ligt tegenwoordig niet alleen op de verkoop van levensmiddelen: er worden nu ook kunstnijverheidproducten aangeboden en ook wordt er het één en ander aan cultuur gedaan.

Bijzonder aardig zijn de muzikale intermezzo’s op zaterdagmorgen: terwijl u van een typisch Berlijnse brunch aan de enorm lange tafel (Mutter aller Tische) van de Hofladen geniet, speelt een pianist muziek uit de oude doos. Maar ook ’s avonds worden hier vaak (kosteloze) muziekevenementen gehouden. Verder vindt u hier elke tweede zaterdag van de maand de zogenoemde Kreativmarkt. Meer informatie is hier te vinden.

De Turmstrasse is de belangrijkste winkelstraat van Moabit, maar er zijn – laten we eerlijk zijn – betere shoppingmogelijkheden te vinden in Berlijn. Daarom richten we onze aandacht liever op een ander gedeelte van de wijk, maar niet zonder een blik op het huis in de Lübeckerstrasse 13 te hebben geworpen. U vindt deze straat als u de Turmstrasse in oostelijke richting afloopt.

Hier staat het geboortehuis van de schrijver en journalist Kurt Tucholsky – een man die wellicht in Nederland niet algemeen bekend is, maar die bekendheid eigenlijk wel verdient. Tucholsky was een uitermate scherpzinnige en geestige schrijver, die vooral ten tijde van de Weimarer Republik actief was en onder andere in het invloedrijke tijdschrift Weltbühne al in een zeer vroeg stadium voor Hitler en het nationaal-socialisme waarschuwde. Tucholsky is ook de auteur van de alleraardigste roman Rheinsberg, Ein Bilderbuch für Verliebte (in het charmante stadje Rheinsberg ten noorden van Berlijn is trouwens het Tucholsky-museum te vinden). In zijn geboortehuis in de Lübeckerstrasse vinden onder de naam Kurt-Kurt sporadisch evenementen plaats.

Na deze kleine Abstecher (uitstapje) lopen we de Turmstrasse verder richting oosten en komen zo bij de Rathenower Strasse. Aan de overkant is het Fritz-Schloss-Park te vinden dat in de jaren vijftig werd ontworpen en letterlijk op een puinhoop (Trümmerhaufen) is gebouwd. Dit park grenst aan het SportPark Poststadion dat zich in de afgelopen jaren tot een veelzijdig sportcentrum heeft ontwikkeld. Er is een traject voor skaters, een tennisbaan, een zwembad, een klimplek en nog veel meer. Kort geleden werd hier bovendien een nieuw wellness centrum geopend dat erg fraai oogt.

Ik raad u aan deze groene oase eens wat nader te bekijken. Het beste loopt u door het Fritz-Schloß-Park in noordelijke richting, naar de Kruppstrasse, waar een aantal interessante panden is te vinden. Ik wil u speciaal op het huis op nummer 16 wijzen; je doet twee stappen van de weg en je waant je in een andere wereld. Berlijn lijkt eventjes erg ver weg. Bovendien vindt hier zomers een aantal vrij toegankelijke concerten onder de naam Offener Garten plaats. Dit jaar kunt u er nog op 31 augustus terecht.

Als u de Kruppstrasse uitloopt komt u bij de Lehrter Strasse uit. Dat was vroeger de plek waar West-Berlijn ophield, hier was ook het station Lehrter Bahnhof – het laatste station vóór de grens met Oost-Berlijn te vinden. Nu vindt u hier het Hauptbahnhof, het grootste spoorwegstation van Europa, met dagelijks meer dan 300.000 bezoekers.

De Lehrter Strasse is een erg interessante straat geworden: naast het stadion zijn hier onder andere de Kulturfabrik Moabit op nummer 35, een bezienswaardig pand uit de Gründerzeit op nummer 27-30 (met het charmante restaurant Mediterraneo) en vlak voor het Hauptbahnhof de ingang naar het Gerichtspark Moabit. Dit uit de jaren veertig van de 19e eeuw stammende gevangeniscomplex heeft een bewogen geschiedenis achter zich, maar daar is nu nog maar weinig van te zien. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de gevangenis door zowel de Wehrmacht als de Gestapo gebruikt: ook deelnemers aan de aanslag van 20 juli 1944 belandden hier.

Na de oorlog waren het de geallieerden die hier gevangenen onderbrachten, totdat het complex in de jaren vijftig van de vorige eeuw goeddeels werd gesloopt. Behouden zijn delen van de gevangenismuur, enkele woningen en het kerkhof, waarop tegenwoordig volkstuintjes zijn te vinden. Het doet merkwaardig aan: op een steenworp afstand van het hectische Hauptbahnhof is hier een echte idylle ontstaan, waar je hooguit eens een hond hoort blaffen. Het park zelf valt onder monumentenzorg: loop er eens langs en verbaas u over het feit dat tussen rust en drukte nog geen 200 meter liggen.

Een heel ander deel van Berlijn dat niet echt prominent in de diverse reisgidsen is te vinden is het gebied tussen de wijken Lichtenberg en Treptow in het oosten van de stad. En dat is jammer, want het stukje Berlijn tussen Rummelsburg (in de wijk Lichtenberg) en Oberschöneweide (in de wijk Treptow-Köpenick) heeft het één en ander te bieden. U komt hier het eenvoudigst met de S-Bahn.

Uitstappen kunt u op het station Ostkreuz dat aan de Ring ligt en voorts met de lijnen S3, S5, S7 en S75 te bereiken is. Het is ongetwijfeld het meest chaotische station van Berlijn – niet alleen door de vele verbindingen, maar vooral ook door het feit dat hier al sinds jaar en dag gebouwd, gebouwd en nog eens gebouwd wordt. Het einde lijkt echter in zicht: nog maar twee jaar geduld en het Ostkreuz is klaar! Vermoedelijk dus ruim voordat het nieuwe vliegveld zal worden opgeleverd, maar dat is weer een heel ander verhaal.

Vanaf Ostkreuz heeft u dan een wandeling of fietstochtje van maximaal 7 km voor de boeg. Via de Kynaststrasse komt u bij de Rummelsburger Bucht waarlangs u dan in zuidoostelijke richting verder loopt of fietst. De oever hier heet overigens Paul und Paula, naar de beide hoofdpersonen uit de DDR cultusfilm Die Legende von Paul und Paula. Hoewel de film inmiddels ruim 40 jaar oud is, is hij nog steeds de moeite van het bekijken waard – al was het maar als tijdsbeeld.

Het water heet hier Rummelsburger See en aan de overkant ziet u het schiereiland Stralau, dat als woongebied tegenwoordig erg in trek is. Navenant zijn inmiddels de prijzen. Na een kwartiertje lopen komt u nabij de Erich-Müller-Strasse bij een historische plek uit: waar nu fraaie huizen staan was vroeger een strafgevangenis, die uit de tweede helft van de 19e eeuw stamt en door de DDR vooral werd gebruikt om politieke gevangenen weg te sluiten.

Kort na de val van de DDR werden in 1990 de laatste gevangenen vrijgelaten dan wel naar de gevangenis in Berlin-Tegel overgebracht. U krijgt een goed beeld van de geschiedenis van dit stukje Berlijn als u de kosteloze app downloadt (voor iOS en sinds kort ook voor Android). Een gedeeelte van de gevangenis werd weliswaar afgebroken, maar een aantal gebouwen werd gesaneerd en tot woonhuis omgetoverd.

Op deze plek ontstond ook de basis van wat later het bekende Agfa concern zou worden. Deze eerste fabriek werd in 1867 opgericht door Paul Mendelssohn Bartholdy, de zoon van de beroemde componist.

Nog iets verder stuit u achtereenvolgens op een klimhal, waar u dagelijks van 10.00-23.00h uw kunde kunt beproeven en een piepkleine marina, met de aanrader Hafenküche. U kunt hier overigens ook boten huren. Jammer genoeg moet u na dit punt terug naar de straat: we zijn inmiddels bij de rivier de Spree beland en op het volgende gedeelte is de oever niet toegankelijk.

Er zijn nu diverse mogelijkheden: u zoekt het dichtstbijzijnde S-Bahnstation op, wat in feite Karlshorst is, omdat het dichterbij gelegen station Betriebsbahnhof Rummelsburg van deze kant moeilijk te bereiken is. Bus 21 brengt u binnen enkele minuten naar het S-Bahnstation Karlshorst. Over deze wijk heb ik trouwens hier al eens wat geschreven.

U kunt ook uw weg richting S-Bahnhof Baumschulenweg vervolgen: u neemt dan de Köpenicker Chaussee en daarna nog een stukje Rummelsburger Landstrasse. Hier vindt u op nummer 2 een vroegere energiecentrale die tegenwoordig als locatie voor concerten en andere evenementen wordt gebruikt. We zijn nu trouwens al in Oberschöneweide beland, dat ook niet bepaald als een highlight voor Berlijnbezoekers geldt. Niet voor niets wordt de naam graag verbasterd tot Oberschweineöde (öde = saai, naargeestig). Toch valt ook hier echt het één en ander te ontdekken.

Dat begint met het zogenoemde Funkhaus dat in de Nalepastrasse (eerste straat rechts) is te vinden. Op dit uit de jaren vijftig stammende areaal was vroeger de Rundfunk der DDR gevestigd – zeg maar de Oost-Duitse staatsradio.

Een gedeelte van het gebouwen complex werd na de Wende gesloopt, maar de gebouwen die nu nog overeind staan vallen goeddeels onder monumentenzorg. De huidige bezitters willen hier een ontmoetingsplaats voor kunstenaars creëren, getuige het feit dat jonge musici oefenruimte kunnen huren en er exposities worden georganiseerd.

Ook vinden er nog steeds muziekopnames in de om zijn akoestiek veelgeroemde Grosse Saal plaats: Daniel Barenboim was hier, maar ook artiesten zoals Black Eyed Peas en Herbert Grönemeyer. Het complex is daarnaast uitermate geschikt voor filmopnames en diende als locatie voor onder andere de (zeer aan te bevelen) film Das Leben der Anderen.

Af en toe is hier een open dag en er worden mondjesmaat ook rondleidingen aangeboden (zie de website onder Führungen). Tot eind augustus heeft u nog 7 keer de mogelijkheid aan zo’n rondleiding deel te nemen en ik zeg: doen!

Het gebouwencomplex heeft een eigen, enigszins morbide, charme. De gebouwen zien er weliswaar tamelijk vervallen uit, maar stralen desondanks nog de grandeur van vroegere tijden uit. En wat vooral fascineert is de ruimte: hier zijn zalen en gangen te vinden die qua grootte hun weerga niet kennen.

Daarnaast heerst hier nog een uitgesproken DDR fluïdum, wat ook in de voortreffelijke Milchbar voelbaar is. Je waant je hier echt 40 of 50 jaar terug in de tijd, maar de kwaliteit van de Milchkaffee is echt anno nu. Ook dit is een echte aanrader als u de kans krijgt.

Voor de richting Baumschulenweg (en van daaruit terug naar het centrum) gaat u na het bezoek aan het Funkhaus even terug naar de Rummelsburger Landstrasse. Vervolgens neemt u rechtsaf bij het volkstuinencomplex de Wilhelmstrandweg en dan linksaf het verlengde van de Nalepastrasse. Dan rechtsaf in de Spreeschlossstrasse en u bent bij het Wilhelmstrand. Het woord “strand” moet daarbij wel met een korreltje zand worden genomen… Hier zet de veerpont u over naar Baumschulenstrasse en het S-Bahnstation Baumschulenweg. Voor de veerdienst (lijn F11) zijn tickets van de BVG trouwens gewoon geldig.

Mocht u echter nog genoeg energie voor een voortzetting van de wandeling hebben (of met de fiets onderweg zijn), wil ik u graag nog wat informatie over een ander, interessant gedeelte van Oberschöneweide geven. U neemt in dat geval niet de veerpont, maar loopt of fietst de Nalepastrasse richting zuidoosten. Het verlengde hiervan (nadat u de Siemensstrasse bent overgestoken) heeft Wilhelminenhofstrasse en is het kernstuk van het industriële complex dat hier aan het eind van de 19e eeuw ontstond.

Ik raad u aan gewoon eens over het gebied tussen Edisonstrasse en Ostendstrasse rond te dwalen en zo de sfeer van voorbije dagen te proeven. Niet missen mag u de Spreehöfe en de Rathenauhallen, waarin nog tot 25 juli de expositie Zentralstation te zien is (hallen 83 en 85). Ongewoon, onorthodox en met een zee van ruimte.

Een stukje verder op is sinds kort de populaire strandbar Kiki Blofeld te vinden, die vroeger in de Köpenicker Strasse in Kreuzberg was gevestigd.

De bekendste naam die zich hier destijds vestigde is ongetwijfeld AEG (Allgemeine Elektrizitäts-Gesellschaft, later door de marketingafdeling in Aus Erfahrung Gut omgedoopt). Maar ook auto’s, kabels en wapens werden hier geproduceerd. Ten tijde van de DDR werkten hier meer dan 25.000 mensen, maar daarvan kan men nu alleen nog maar dromen. Het verging de bedrijven die hier gevestigd waren net zoals vele andere: Abwicklung was het woord dat hiervoor eufemistisch werd gebruikt. Anders gezegd, alles wat economisch gezien niet rendabel was of niet tenminste nog een perspectief had werd gesloten, verkocht of ontmanteld.

In de Industriesalon Schöneweide in de Reinbeckstrasse 9 kunt u zich in de geschiedenis van het industriële tijdperk verdiepen. Een nog erg klein, maar interessant museum! Hier ist bovendien nog tot 21 september de expositie Unsere Besten te zien, die vrouwen portretteert die hier in de DDR werkzaam waren.

Die tijden van weleer komen gegarandeerd niet meer terug en Oberschöneweide moet zich derhalve heroriënteren, wat natuurlijk niet bepaald eenvoudig is. Door de ruimte, de (nog) lage huren, de charme van de oude industriecomplexen en vooral door het feit dat Oberschöneweide er nog niet bepaald piekfijn uitziet heeft het een toenemende aantrekkingskracht op kunstenaars en andere creatieve mensen. Daarnaast is hier sinds een aantal jaren de Hochschule für Technik und Wirtschaft (Economie) met zo’n 8.000 studenten gevestigd, zodat de locale overheid Schöneweide in de toekomst graag als motor voor de verbinding tussen creativiteit en informatietechniek wil zien. En inderdaad, kunstenaars hebben Schöneweide al lang ontdekt, zoals tijdens de jaarlijkse kunstmanifestatie Kunst am Spreeknie blijkt.

Hoe komt u vanaf hier weer terug naar het centrum? Het aardigst is het de voetgangersbrug Kaisersteg te nemen, die Oberschöneweide met Niederschöneweide verbindt en speciaal voor de werknemers van AEG werd aangelegd. In Niederschöneweide komt u dan snel via de Hasselwerderstrasse bij het S-Bahnstation Schöneweide – maar niet zonder even een blik op de gelijknamige villa aan de voet van de brug te hebben geworpen. Hier vinden onder de noemer Moving Poets regelmatig culturele evenementen plaats.

En om dit uitstapje met veel DDR-herinneringen passend af te ronden bezoekt u wellicht ook nog snel even de Küchengeister in het kleine Hasselwerder Park. Hier is de tijd pas echt stil blijven staan!