De onbekende rivier van Berlijn

Berlijn heeft twee rivieren die de meeste bezoekers wel zullen kennen – al was het alleen maar omdat ze één van de vele boottochten hebben geboekt die de stad rijk is. De Spree loopt dwars door de stad en vormde van 1961-1989 een deel van de grens tussen Oost- en West-Berlijn. Ze komt in het zuidoosten bij de Müggelsee de stad binnen en mondt na bijna 45 km in het noordwesten bij Spandau uit in de Havel, die op haar beurt weer in de Elbe opgaat.

download route als GPX download route als KML

Maar er is nog een derde rivier: de Panke. Deze ontspringt bij het ten noorden van Berlijn gelegen stadje Bernau en mondt uit in de al genoemde Spree in hartje Berlijn. De Panke is veel minder bekend dan Spree en Havel, maar heeft toch het één en ander te bieden. Hierboven ziet u een route van net iets meer dan 20 km, die u met de fiets langs het Berlijnse gedeelte van de Panke voert en waarbij we onderweg een aantal interessante en erg afwisselende plekken van Berlijn tegenkomen, want zoals u zult zien biedt de route een bonte mengeling van natuur en stad. We starten in het stadsdeel Buch, het noordoostelijkste puntje van Berlijn. U komt hier het snelst met de S-Bahn lijn 2 (richting Bernau) en het station Buch is het vertrekpunt van deze tocht.

Mocht u de Panke liever te voet willen ontdekken raad ik u aan de route vanaf de Bibliothek am Luisenbad te beginnen, die u het makkelijkst met de U-Bahn lijn 9 bereikt: uitstappen op het eindstation Osloer Straße en vervolgens via de Schwedenstraße in zuidoostelijke richting naar de Badstraße lopen. U moet in dat geval in dit verhaaltje zo lang naar beneden scrollen totdat u weer op een foto van de bibliotheek stuit. Vanaf dit punt zijn het dan nog maar ongeveer 5 km tot aan het eind van de tour.

Hierboven ziet u een gedeelte van het station Buch, dat, zoals gezegd, het beginpunt van onze fietstocht is. Buch is een stadsdeel dat in de wijk Pankow ligt en die wijk is inderdaad naar ons riviertje de Panke genoemd. Pankow is qua oppervlakte de op één na grootste wijk van Berlijn (de grootste is Treptow-Köpenick in het zuidoosten van de stad). De route verloopt aanvankelijk min of meer parallel met de S-Bahn en voert ons langs andere stadsdelen van Pankow.

De weg is grotendeels geasfalteerd en in redelijk goede staat. Bovendien is het een echte fietsroute, dus u heeft hier geen last van auto’s.

Van de Panke is vooralsnog niet veel te zien, want de rivier is hier niet veel meer dan een vrij miezerig stroompje. Je ziet hem dan ook snel over het hoofd, ook al is ons fietspad er slechts enkele meters van verwijderd.

Maar aan water is hier desondanks geen gebrek: we fietsen onder andere langs de Karower Teiche, het Pankebecken en de grote Karpfenteiche (karpervijvers), die u hierboven ziet. Dit is echt een prima gebied om te fietsen: het traject is deel van de fietsroute Berlijn-Usedom, die weer aansluit op de route Berlijn-Kopenhagen.

We fietsen verder in zuidwestelijke richting en komen zo bij het beroemde Schloss Schönhausen, waarover ik het hier al eens vrij uitgebreid heb gehad. Dit barokke kasteel ligt in het gelijknamige park en beide zijn alleszins een bezoekje waard.

We volgen verder de loop van de Panke en komen zo weldra bij het bekende Bürgerpark, waarover ik in een grijs verleden hier al eens wat heb geschreven. Het park herbergt een erg aardig café, maar dat is op het moment dat ik dit schrijf helaas gesloten, omdat er problemen met de pacht zouden zijn.

Maar er is gelukkig wel een alternatief: vlakbij het kasteel vindt u een haast net zo prettig lokaal: het café Sommerlust. Een nadeel is wel het feit dat het bij mooi weer helaas niet altijd meevalt om hier een plekje te bemachtigen. In het kasteel zelf bevindt zich bovendien nog een vrij chic restaurant: “Le Petit Palais“, dat eind juni 2025 echter vermoedelijk zijn poorten zal sluiten. De redenen voor die sluiting zijn niet echt duidelijk.

In het Bürgerpark is het bij mooi weer vaak erg druk, maar er is ook een wat rustiger gedeelte. Daar is het fraaie Pavillion im Rosengarten te vinden, waar ’s zomers concerten zijn te beluisteren. Dit paviljoen mag overigens niet verward worden met het Rosengarten Kulturpavillion, dat in het Weinbergspark in Mitte is te vinden en dat ’s zomers een gevarieerd cultuurprogramma biedt. Daarover een volgende keer meer.

We volgen de loop van de Panke en genieten van de stilte die hier in het hart van de stad heerst. Het riviertje is hier intussen weliswaar iets breder geworden, maar men ziet het toch nog snel over het hoofd.

Na nog enkele minuten fietsen passeren wij de kinderspeelplaats Abenteuerspielplatz Panke, die voor kinderen tussen zes en 14 jaar vrij toegankelijk is. Op de voorgrond bevindt zich een eerbetoon aan Loriot, de veruit beste humorist die Duitsland ooit heeft gekend. U ziet hier twee heren die door een vergissing in hetzelfde bad zijn beland en vervolgens ruziën over de vraag of de plastic eend van de ene heer in het bad mag blijven of niet. Als u (wat) Duits verstaat: deze beroemde sketch is tijdloos en nog steeds op YouTube te vinden.

Dat is dan ook meteen een passende overgang naar het volgende punt op onze tocht: de Bibliothek am Luisenbad. Hier werd ruim 250 jaar geleden een geneeskrachtige bron ontdekt en vervolgens ontstond er een soort kuuroord met een restaurant en ook een Biergarten. Wij zijn nu in het stadsdeel Gesundbrunnen, dat in de wijk Mitte ligt en dat zijn naam inderdaad aan deze plek heeft te danken. Helaas duurde de bloeiperiode van het kuuroord niet erg lang, omdat in de loop van de 19e eeuw de industrialisatie zijn intrede deed en de daarbij ontstane afvalstoffen veelal in de Panke werden geloosd.

Vermoedelijk is de kans niet groot dat u tijdens uw bezoek aan Berlijn een boek wilt lenen, maar ik raad u toch aan binnen even een kijkje te nemen. Het is een moderne bibliotheek, maar er zijn nog duidelijke sporen van de vroegere bestemming te vinden.

Aan de overkant ziet u het imposante Luisenhaus, dat pas aan het eind van de 19e eeuw werd gebouwd. In die tijd ontstonden op deze plek veel theaters, restaurants, een kegelbaan en deed uiteindelijk ook een nieuw medium hier zijn intrede: de bioscoop. Daarvan is nu in feite niets meer over, tegenwoordig zijn hier woningen, kleine winkels en kantoren te vinden.

We steken nu de Badstraße over (let op: hier is veel verkeer) en vervolgen aan de overkant onze weg. We verlaten even het pad langs de Panke en slaan eerst linksaf en kort daarop rechtsaf, zodat we na enkele ogenblikken voor het nogal pompeuze Amtsgericht Wedding aan de Brunnenplatz staan. Een Amtsgericht is een kantongerecht en we bevinden ons hier in het stadsdeel Wedding dat samen met de stadsdelen Mitte en Tiergarten de wijk Mitte vormt. Het is hier erg rustig en er is nauwelijks verkeer – wat voor het centrum van Berlijn nogal ongebruikelijk is.

We slaan opnieuw rechtsaf en komen via de Schönstedtstrasse weer op ons pad langs de Panke. De rivier is hier wel wat breder dan aan het begin en wat vooral in het oog springt is het feit dat de Panke hier eerder op een kanaal dan op een rivier lijkt. Dat zullen we onderweg nog een aantal keren zien, omdat men inderdaad in de loop der tijd gedeeltes van de Panke heeft gekanaliseerd. Wat opnieuw opvalt is dat het ook hier erg stil is, terwijl we ons toch in feite midden in de stad bevinden.

Maar met die stilte is het snel weer voorbij: na een paar honderd meter komen we bij een plek met de vermoedelijk hoogste graffiti-densiteit van Berlijn. Het is de panke.gallery, die een schakel wil zijn tussen (digitale) kunst en de club scene van Berlijn. Bij nader onderzoek blijkt deze galerie deel uit te maken van Panke, een cultuurcentrum waarover u op de website Pankeculture enige informatie vindt.

Het terrein is een stuk groter dan je op het eerste gezicht zou denken, met meerdere Hinterhöfe (binnenplaatsen), die zo typerend voor Berlijn zijn. En ook hier overal graffiti, waar je ook kijkt.

Er is een kleine galerij, een winkeltje (met de niet erg serieus bedoelde naam kauf dich glücklich), een ontmoetingsplek, een ruimte voor optredens en een klein cafeetje annex bistro. De koffie was helaas niet al te best, maar de vriendelijke bediening, de relaxte muziek en de ontspannen sfeer maakten veel goed.

Het is allemaal vrij ongepolijst en simpel, maar dat past nu juist zo goed bij het karakter van de stad Berlijn. En het is weliswaar in de eerste plaats een plek voor jongeren, maar men benadrukte het feit dat men hier juist een brug tussen verschillende generaties wil bouwen. Wat mij betreft is dat prima gelukt!

Gelukkig zijn er in de stad nog steeds veel soortgelijke plekken te vinden en de charme van locaties als deze dragen natuurlijk bij aan het typische Berlijnse flair: de stad die altijd moet worden, maar die nooit zal zijn (om hier maar eens de beroemde uitspraak van de schrijver Karl Scheffler te citeren). Desondanks hebben de toeristenmassa’s vaak nauwelijks weet van het bestaan van deze locaties, zodat je wat mij betreft met recht mag zeggen dat dit Panke centrum een echte Geheimtipp is als je Berlijn ook een beetje buiten de geijkte paden wilt leren kennen.

Op de hoek van de Kunkelstraße en de Schulzendorfer Strasse passeren we de zogenoemde Rechenanlage, een station waar rommel en afval uit de Panke worden opgevist. Aardig om te zien hoe dit in zijn werk gaat, waarbij echter bedacht moet worden dat dit bittere noodzaak is: maandelijks worden namelijk meerdere tonnen afval uit het water gevist – van takken en bladeren tot in het water gekieperde winkelwagentjes! Precies op dit punt wordt het toch al niet erg brede riviertje opgesplitst: een wat bredere arm verloopt in zuidwestelijke richting en mondt vrij kort daarop in de Nordhafen en een werkelijk erg smal stroompje vervolgt zijn weg in zuidelijke richting en heet vanaf hier Südpanke. De naam rivier verdient het hier eigenlijk niet meer, het verdere verloop is in feite een klein beekje.

We vervolgen onze weg door het vrij grote Südpankepark, waarvan het zuidelijkste puntje deel uitmaakt van de Tiergartenring. Het stadsbestuur van Berlijn heeft in totaal 20 routes uitgezet, om daarmee vooral de groene kant van de stad te laten zien. Ze zijn bedoeld voor mensen die de stad het liefst te voet willen verkennen en het zijn vaak nogal pittige wandelingen: deze Tiergartenring is maar liefst 23 km lang! De routebeschrijvingen zijn goed en erg uitgebreid (alleen in het Duits), maar ik heb gemerkt dat de website helaas niet altijd even goed bereikbaar is.

We steken nu de vrij drukke Chausseestraße over en vervolgens is het zaak even goed op te letten: u moet aan de overkant het pad nemen dat direct links ligt van de Berlin Chiropraktoren (overigens niet te verwarren met Chiropraktiker).

Zodra we hier een bochtje naar rechts hebben genomen laten we het verkeer onmiddellijk weer achter ons en we zien weldra ook de Panke weer, die dus hier Südpanke heet. Dit is overigens een stukje Berlijn dat de meeste Berlijners niet of nauwelijks kennen, vermoedelijk omdat het te ver weg van de gebaande paden ligt.

Als we verder in zuidwestelijke richting lopen of fietsen zien we aan onze linkerhand weldra de Bundesnachrichtendienst (BND). Over deze inlichtingendienst heb ik het in een ver verleden hier al eens uitvoerig gehad. Het is een werkelijk gigantisch gebouwencomplex, dat zelfs nog iets groter is dan het hoofdkantoor van de Amerikaanse CIA en dat in Berlijn qua oppervlakte alleen door het vroegere vliegveld Tempelhof wordt overtroffen. Op de foto ziet u nog de Südpanke, maar we moeten er nu even afscheid van nemen, omdat het riviertje vanaf dit punt een stukje ondergronds verloopt.

Aan de andere zijde van dit gebouwencomplex is overigens het U-Bahn station Schwarzkopfstraße te vinden, dat ten tijde van de Berlijnse Muur één van de zogenoemde Geisterbahnhöfe (spookstations) was en dat aanvankelijk Walter-Ulbricht Stadion heette. Toen Ulbricht in 1971 in ongenade viel werd het in Stadion der Weltjugend omgedoopt.

De (West-Berlijnse) U-Bahn lijn U6 verliep gedeeltelijk onder Oost-Berlijns grondgebied. De stations die zich op dat gebied bevonden waren altijd halfdonker en op de perrons zag men de schimmen van patrouillerende soldaten, vandaar de naam Geisterbahnhöfe. In de periode van 1961 tot 1990 stopten de treinen van lijn U6 uiteraard niet op deze stations – met uitzondering van het station Friedrichstraße, ook al lag dat eveneens op Oost-Berlijns gebied. Hier was een klein gedeelte afgesplitst van het station, en die afsplitsing was voor Oost-Berlijners niet toegankelijk.

In feite was het een uniek stukje niemandsland, want hier konden West-Berlijners overstappen op de S-Bahn, zonder dat ze formeel op Oost-Berlijns gebied belandden. Maar men kon er ook duty-free alcohol en sigaretten kopen en daar werd gretig gebruik van gemaakt, ook al was het van West-Berlijnse zijde officieel niet toegestaan! De duty free shop werd bedreven door de DDR, die op deze manier dringend benodigde harde valuta binnenhaalde, ook al was het verhoudingsgewijs slechts een druppel op een gloeiende plaat. Het was één van de vele eigenaardigheden van de gedeelde stad: op het nabijgelegen Nordbahnhof (lijnen S1 en S2 van de S-Bahn) vindt u een kleine, permanente expositie over deze bijzondere situatie en deze bijzondere stations.

Terug naar onze route: we slaan rechtsaf de Habersaathstraße in, buigen kort daarna naar links en komen zo op de Schwarzer Weg. Rechts zien we het Invalidenpark, waar een eigenaardig object direct in het oog valt. Het is de granieten sculptuur Sinkende Mauer (inzakkende muur), een toespeling op de Berlijnse Muur, die zich op een steenworp afstand van deze plek bevond en die tot eind 1989 nu juist niet inzakte. Eigenlijk zou de sculptuur door water moeten zijn omgeven, maar op de foto is er van water niet bepaald veel te zien.

Aan de linkerkant zien we het nogal pompeuze Ministerie van Digitale Zaken en Verkeer. Vandaag (6 mei 2025) werd de regering-Merz door de Bondsdag gekozen (echter pas in tweede instantie, wat op zich een historische en tamelijk sensationele gebeurtenis was), zodat het ministerie nu een nieuwe chef krijgt. Of beter gezegd: twee nieuwe chefs, want het huidige ministerie wordt opgesplitst in Verkehr enerzijds en een “Ministerium für Digitales und Staats-modernisierung” anderzijds. In de afgelopen jaren waren deze ressorts voornamelijk in handen van de CSU (de zusterpartij van de CDU in Beieren) en dat was – om het voorzichtig uit te drukken – niet altijd een onverdeeld succes. Duitsland loopt in Europa enorm achterop voor wat de digitalisering betreft en er is werkelijk een enorme inhaalslag nodig. En hetzelfde geldt voor het inperken van de bureaucratie, die ook in 2025 nog echt overal bloeit. En wat het verkeer aangaat: de geplande tolwegen draaiden op een fiasco uit, de Deutsche Bahn (Duitse spoorwegen) heeft voor achterstallig onderhoud en modernisering het onwaarschijnlijke bedrag van 150 miljard nodig en in Duitsland moeten er in de komende jaren honderden bruggen wegens bouwvalligheid dringend worden vervangen.

Aan het eind van de straat nemen we linksaf de drukke en voor fietsers en voetgangers niet ongevaarlijke Invalidenstraße. Dan onmiddellijk weer rechtsaf slaan zodat we de Hesssische Straße bereiken. Nog steeds volgen we het verloop van de Südpanke, ook al is het stroompje hier niet te zien. Op de foto hierboven ziet u op de achtergrond het beroemde Naturkundemuseum, waarover ik het hier al eens heb gehad.

We naderen nu zo langzaam een erg interessant stukje Berlijn. Aan uw linkerhand ziet u enkele gebouwen die tot de beroemde Humboldt-Universität zu Berlin horen. In het achterste gebouw werkte en doceerde de beroemde natuurkundige Lise Meitner, die nog voor het begin van de Tweede Wereldoorlog uit Duitsland moest vluchten en vervolgens in Stockholm onderdak vond. Daar ontwikkelde ze haar baanbrekende theorie over het kernsplijtingsproces. Ze werd letterlijk tientallen keren voor een Nobelprijs genomineerd (zowel voor natuurkunde als voor scheikunde), maar heeft die prijs nooit gekregen. Het feit dat ze een vrouw was, bleek uiteindelijk steeds weer doorslaggevend te zijn. Wel is er een element naar haar vernoemd (Meitnerium, atoomnummer 109) en is in de wijk Dahlem het fraaie Hahn-Meitner-gebouw te vinden, waarin tegenwoordig het Institut für Biochemie van de Freie Universität van Berlin is gehuisvest.

We volgen nog steeds het verloop van de Südpanke en belanden zo op het terrein van de Charité (letterlijk: naastenliefde, barmhartigheid). Hier is het riviertje weer zichtbaar. De Charité ontstond aan het begin van de 18e eeuw, aanvankelijk was het een pesthuis, waar mensen die met de pest waren besmet zo goed en zo kwaad als het ging werden opgevangen en behandeld. Drie eeuwen later is het één van de grootste (ruim 3.000 bedden) en vooral meest vooraanstaande academische ziekenhuizen van Europa.

In de loop der tijd (en dan vooral in de 19e eeuw) hebben hier talloze geleerden van wereldfaam gewerkt en baanbrekende ontdekkingen op het gebied van de geneeskunde gedaan: Paul Ehrlich, Robert Koch, Rudolf Virchow en Ferdinand Sauerbruch, om er maar enkelen te noemen.

De medische faculteiten van zowel de Humboldt-Universität (in de wijk Mitte) als de Freie Universität (in de wijk Dahlem) bevinden zich sinds een aantal jaren onder de paraplu van de Charité. Het is overigens geen probleem om op het terrein van de Charité wat rond te lopen, om zo een wat beter begrip te krijgen van de geschiedenis en de betekenis van één van de beroemdste visitekaartjes van de stad Berlijn.

We verlaten de Charité aan de zuidkant en bereiken weldra het eindpunt van onze fietstocht c.q. wandeling: de hoek van de Schiffbauerdamm en de Bertolt-Brecht-Platz. Over de levendige Schiffbauerdamm met zijn vele cafés en restaurants heb ik het hier al eens gehad. Op de foto ziet u links een stukje van deze straat en op de achtergrond het Theater am Schiffbauerdamm. En het donkere gat net iets onder de bordeauxrode zonneschermen is niets anders dan de uiterst bescheiden monding van de Südpanke, die hier in de Spree opgaat.

De beroemde toneelschrijver Bertolt Brecht en zijn al net zo beroemde vrouw Helene Weigel richtten eind jaren 40 het Berliner Ensemble op, dat begin jaren 50 onderdak vond in het hierboven genoemde Theater am Schiffbauerdamm. Iedereen kent wel de Dreigroschenoper (de Driestuiveropera, met tekst van Bertolt Brecht en muziek van Kurt Weill), of toch op zijn minst de tijdloze compositie Mackie Messer (Mack The Knife). Deze opera beleefde overigens al in 1928 zijn première – dus lang voor het ontstaan van het Berliner Ensemble, maar wel op deze plek hier. Helene Weigel was een gevierde Oostenrijks-Duitse actrice en gedurende vele jaren bovendien de intendant van het Berliner Ensemble, dat zij veilig door de woelige beginjaren van de DDR loodste.

Op het filmpje hierboven (dat werd opgenomen vanaf een boot die stroomopwaarts op de Spree voer) zien we een gedeelte van de Schiffbauerdamm aan ons voorbij trekken. We komen eerst langs enkele kantoorpanden en dan zijn we al bijna bij het spoorviaduct van het eerdergenoemde station Friedrichstraße. Maar vlak daarvoor zien we in het alleenstaande pand op nummer 12 eerst nog het bekende café Zimt & Zucker (kaneel en suiker), waar tussen 9.00 en 17.00 uur ontbijt, lunch en erg lekker gebak worden geserveerd. Een echte aanrader! Ook op nummer 12 vindt u één van de vele aanlegplaatsen waar men op een rondvaartboot kan stappen om het centrum van de stad eens een keertje vanaf het water te bekijken. Zodra we het viaduct zijn gepasseerd zien we dan het gedeelte met de bonte verzameling restaurants, cafés en bars. En in de laatste paar seconden dus ook nog even dat weinig spectaculaire einde van onze rivier de Panke.

Tot slot nog even dit: na een nogal troosteloze winter is het nu ook in Berlijn eindelijk lente. En die werd hier met tulpen uit Nederland ingeluid! Sinds 2012 wordt in Nederland elk jaar in januari de National Tulip Day gevierd en die feestdag werd dit jaar – met medewerking van de Nederlandse ambassade – voor het eerst naar Berlijn geëxporteerd. Ik had er, eerlijk gezegd, nog nooit van gehoord en in de bollenstreek wonende familie van mij trouwens evenmin.

Op de Breitscheidplatz (waarover ik het hier al eens heb gehad) in het hart van West-Berlijn waren 50.000 tulpen uitgestald en alle Berlijners waren uitgenodigd om langs te komen, waarbij elke bezoeker dan een bosje van maximaal tien tulpen mocht uitzoeken. Als er iets gratis is zijn Berlijners er meestal als de kippen bij en zo was het ook hier: al vroeg stond er een lange rij langs de Gedächtniskirche. Die 50.000 tulpen steken weliswaar nogal schril af bij de 200.000 stuks die dit jaar op het Museumplein in Amsterdam werden verdeeld, maar het is in ieder geval een aardig begin. En naar de reacties te oordelen was en is Nederland in de ogen van de Berlijners best wel een populair land!