De meeste mensen die Berlijn hebben bezocht kennen hoogstwaarschijnlijk wel het vlak naast de Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche gelegen Europa Center en een enkeling is er misschien zelfs even binnen geweest. Dit uit de jaren 60 stammende winkelcentrum heeft altijd al zeer verschillende reacties opgeroepen: voor sommigen was het een symbool van de economische vooruitgang, voor anderen vooral een lelijk gebouw dat met zijn directe omgeving detoneerde. Links op de foto hierboven ziet u de bekende ronde fontein, die in de volksmond meestal Wasserklops wordt genoemd. En rechts ziet u een klein stukje van de barricades op de Breitscheidplatz die hier na de dodelijke aanslag op de kerstmarkt in 2016 werden neergezet.
De waarheid ligt waarschijnlijk een beetje in het midden. Het Europa-Center was ten tijde van de opening ongetwijfeld state of the art, maar inmiddels heeft het zijn beste tijd wel gehad. Dat ziet men onder andere aan het feit dat het hier een komen en gaan is van winkels en bedrijven. Desondanks zijn er ook nu nog wel enkele bescheiden attracties te ontdekken. De bekendste is vermoedelijk wel de grote waterklok (Wasseruhr), waarmee door middel van een ingenieus systeem van glazen buizen water van boven naar beneden in glazen bollen loopt en op die wijze de tijd uitgesproken nauwkeurig laat zien. De klok staat hier al sinds 1982 en voor zover ik weet zijn er in die ruim 40 jaar zelden of nooit technische problemen geweest.
Een andere bekende naam is de Irish Pub, die in het souterrain van het Europa Center is te vinden. Berlijn heeft een flink aantal Irish pubs, en dit is één van de bekendste en ook één van de grootste. Vroeger ging het hier soms weleens wat onrustig aan toe, maar die tijden lijken inmiddels voorbij te zijn.
De bar is volgens de exploitant de grootste van heel Berlijn en dat zou inderdaad wel eens kunnen kloppen. Het is hier altijd wat schemerig-donker, meestal erg druk en vrijwel elke avond treedt er een live band op.
Ook het cabaretgezelschap Die Stachelschweine (stekelvarkens) is hier in het souterrain te vinden. Het werd in 1949 opgericht en viert dit jaar dus zijn 75-jarige bestaan. In de eerste jaren verhuisde het gezelschap meerdere keren, maar na de opening van het Europa Center werd dit het vaste adres. De Stachelschweine zijn ook buiten Berlijn erg bekend, niet in het minst omdat hier in de loop der tijd veel gerenommeerde Duitse artiesten zijn opgetreden, zoals Ingrid van Bergen, Günter Pfizmann en het bekende enfant terrible Wolfgang Neuss.
Op de bovenste verdieping is het prettig ingerichte en vrij grote café Tiffany’s te vinden. De openingstijden richten zich min of meer naar die van het Europa-Center, zodat je hier vanaf 11 uur ’s morgens (en vrijdags en zaterdags al vanaf 10 uur) terecht kunt en dan van een Breakfast at Tiffany’s kunt genieten. De keuken is Italiaans, maar u kunt hier desondanks ook een Berlijnse Currywurst of een Belgische wafel bestellen.
Sinds kort is er op de begane grond een bescheiden informatiecentrum te vinden dat is opgezet om de Berlijners voor de wereldtentoonstelling Expo 2035 warm te maken. De doelstellingen zijn alleen maar te loven: men verwijst naar de resolutie die de VN al in 2015 heeft aangenomen om de wereld een stuk duurzamer te maken dan ze momenteel is: de zogenoemde Agenda 2030. De Expo 2035 pakt de belangrijkste punten van die resolutie op en stelt zich als doel de in 2015 genoemde 17 projecten in ieder geval niet later dan 2035 werkelijkheid te laten worden. Een uitermate ambitieus streven!
Of die doelstellingen inderdaad gehaald gaan worden is de grote vraag, men heeft in ieder geval al wel een flink aantal gerenommeerde namen en bedrijven als partner of als lid van het curatorium kunnen aanwerven. Maar eerst moet Berlijn er natuurlijk nog voor zorgen dat ze de Expo 2035 krijgen toegewezen! Voor zover ik heb kunnen vaststellen willen Busan (Zuid-Korea) en Cairo zich ook allebei kandidaat stellen en er komt daar wellicht nog een aantal steden bij. Berlijn is bovendien ook nog in de race voor de Olympische Spelen van 2036 (dus precies 100 jaar na de Spelen in Nazi-Duitsland – wat niet iedereen een goed idee vindt) en het lijkt uitgesloten dat zowel Expo als Olympia naar Berlijn zullen komen.
Maar de eigenlijke reden dat ik deze keer over het Europa Center schrijf is het feit dat er hier momenteel een kleine, maar fijne expositie is te zien over het Romanische Café dat zich ongeveer 100 jaren geleden op deze plek bevond en dat een trefpunt was voor kunstenaars uit die tijd. En wat voor kunstenaars: Max Liebermann, Egon Erwin Kisch, Else Lasker-Schüler, Irmgard Keun, Erich Maria Remarque, Billy Wilder, Erich Kästner, George Grosz en Bertolt Brecht, om er maar enkelen te noemen! Dit is de eerste van de drie Berlijnse bijzonderheden waarop ik u deze keer wil wijzen.
Van Irmgard Keun heb ik ooit eens het in 1932 verschenen boek Das kunstseidene Mädchen gelezen, dat op indringende, maar ook amusante wijze de beroemde Roaring Twenties van Berlijn schetst. Tot mijn niet geringe verbazing is dit boek onlangs (in 2023) in een Nederlandse vertaling onder de titel Het kunstzijden meisje verschenen!
Het Romanische Café had zijn bloeitijd gedurende de Weimarrepubliek en ging daarmee aan het begin van de jaren 30 ook min of meer tegelijkertijd ten onder. Voor de nazi’s werden het café en zijn illustere gasten in toenemende mate een steen des aanstoots en daardoor doelwit van vandalisme en intimidatie. Een groot aantal stamgasten was Joods: velen van hen verlieten Duitsland en keerden nooit meer terug.
De naam Romanisches Café werd in de jaren 60 voor een in het toen nieuwe Europa-Center geopend café gebruikt, maar had – behalve de locatie – met het oorspronkelijke café natuurlijk niets gemeen. Hetzelfde trucje probeerde het nabijgelegen sjieke Waldorf Astoria Hotel bij de opening in 2013, zoals ik destijds hier heb beschreven. Maar ook die vlieger ging niet op en sinds enkele jaren heet het lokaal nu eenvoudigweg Roca, dus nog wel steeds met een kleine verwijzing naar de vroegere naam. Oorspronkelijk zou de expositie nog slechts tot 30 juni 2024 te zien zijn, maar door de grote belangstelling wordt deze nu voor onbepaalde tijd verlengd. De toegang is trouwens gratis.
Het beroemdste bouwwerk van Berlijn is natuurlijk de Muur, maar een goede tweede is in mijn ogen het Tempelhofer Feld – het vroegere vliegveld Tempelhof, waarover ik het hier al eens heb gehad. Net als de S-Bahn van Berlijn bestaat het vliegveld inmiddels 100 jaar. Het kan op een roemruchte geschiedenis terugkijken, maar zoals u wellicht weet is het hier met de luchtvaart echter al sinds 2008 voorbij. Sindsdien is het terrein een reusachtig park, dat voor iedereen vrij toegankelijk is. Het heeft een oppervlakte van ongeveer 355 hectare, wat nog een flink stuk meer is dan het Rotterdamse Zuiderpark en het Vondelpark in Amsterdam bij elkaar opgeteld.
Hierboven ziet u de vroegere incheck hal, waar niet heel veel is veranderd en die er nog goed bij ligt. Zelfs de check-in balies en de kofferband zijn nog in de oorspronkelijke staat te zien. De luchthavengebouwen worden successievelijk opgeknapt – althans, dat is het plan. Maar bij een totale lengte van rond 1,2 km (!) aan gebouwen en een kostenplaatje van minimaal twee miljard Euro ligt de realisatie van die plannen nog in het verre verschiet.
Een eerste stap is echter al gezet: de sanering van de zogenoemde Kopfbau West werd eind vorig jaar afgesloten en de voormalige verkeerstoren (THF Tower) is nu weer toegankelijk voor het publiek. Op de 6e etage vindt u de kleine tentoonstelling Ready for Take-Off, die de veelbewogen geschiedenis van het vliegveld uit de doeken doet.
U hebt vanaf het dak van de verkeerstoren een werkelijk prachtig uitzicht op het Tempelhofer Feld, zoals het gebied sinds de sluiting van het vliegveld wordt genoemd. De Tower is steeds van woensdag tot en met zondag tussen 11.00 en 18.00h geopend en u komt hier het snelst met U-Bahn lijn 6 (vanaf het centrum gezien richting Alt-Mariendorf), uitstappen op station Paradestraße.
Een gedeelte van het terrein tussen het hoofdgebouw en de runway wordt in toenemende mate gebruikt om vluchtelingen op te vangen, waarover in de politiek steeds weer vrij heftig wordt gediscussieerd. Op het moment dat ik dit schrijf zijn hier zo’n 850 van deze containers te vinden, maar dat aantal wil de Berlijnse senaat snel verhogen omdat het aantal vluchtelingen sterk is toegenomen. In zoverre is de situatie met Nederland vergelijkbaar, maar dan weer niet wat de cijfers betreft: het aantal asielaanvragen lag in 2022 in Duitsland bij rond 217.000 (bij bijna 85 miljoen inwoners) en in Nederland bij rond 35.500 (bij bijna 18 miljoen inwoners).
Pal ernaast staat een circus, wat een nogal ongelukkige combinatie lijkt te zijn. Maar het gaat hier om het Klimazirkus, dat kinderen, jongeren èn volwassenen oproept over de klimaatverandering na te denken. Dat gebeurt onder andere door middel van experimenten, workshops en spel. Initiator is de stichting Life, een onafhankelijke organisatie die zich voornamelijk met onderwijs, milieu en gelijkheid van kansen bezighoudt, daarbij wetenschappelijk te werk gaat en door de senaat van Berlijn financieel wordt ondersteund.
Terug naar de Tower: vanaf dit punt loopt u in een klein kwartiertje in noordelijke richting naar de Platz der Luftbrücke. U krijgt tijdens die korte wandeling een goed idee van de grootte van het gebouwencomplex, dat onder monumentenzorg valt en als zodanig het grootste in zijn soort in Europa is.
De Platz der Luftbrücke verwijst natuurlijk naar de blokkade van West-Berlijn in de jaren 1948/1949, waarover ik het hier al eens heb gehad en die op het kaartje hierboven zichtbaar wordt gemaakt. Het einde van die blokkade kwam 75 jaar geleden, dus ook dat is een bijzonder jubileum.
Op het plein bevindt zich de hoofdingang en pal daarnaast het bezoekerscentrum Check-In, waar u veel informatie over de geschiedenis van het vliegveld Tempelhof kunt vinden.
Zoals u aan de hand van de afbeelding hierboven ziet gaat men clichés daarbij niet uit de weg, maar de expositie biedt werkelijk veel informatie voor iedereen die zich voor de geschiedenis van dit bijzondere vliegveld interesseert. Maar ook de toekomst van het vroegere vliegveld komt hier aan bod.
Het centrum is alleen dinsdags gesloten, de openingstijden zijn van 11.00 tot 17.00h en de toegang is altijd gratis. Daarnaast kunt u hier een rondleiding over het vliegveld en de catacomben boeken: zo’n rondleiding duurt in de regel rond twee uur en een kaartje kost € 17,50 (stand: mei 2024). Nadere informatie vindt u hier.
De derde bijzonderheid van Berlijn waarop ik u deze keer attent wil maken is historisch gezien weliswaar veel minder spectaculair dan het Tempelhofer Feld en het Romanische Café, maar in mijn ogen toch een echte aanrader. Ik heb het over de Thai-markt, die sinds jaar en dag in het Preußenpark in de wijk Wilmersdorf wordt gehouden.
De markt begon zo’n 30 jaar geleden als een kleine ontmoetingsplaats voor in Berlijn levende Thailanders en breidde zich al snel uit, omdat ook vele niet-Thailanders door het lekkere eten en de aangename, ontspannen sfeer werden aangelokt. Maar het aantal bezoekers bleef maar stijgen en het aantal kraampjes steeg net zo snel. Op het laatst waren er hier bijna honderd te vinden waar Aziatisch street food werd aangeboden. Er was echter in feite geen infrastructuur en er kwamen dan ook langzamerhand steeds meer klachten over hygiënische misstanden, stank en geluidsoverlast.
Ondanks vele protesten besloot de Bezirksverordnetenversammlung (wijkbestuur) van Charlottenburg-Wilmersdorf uiteindelijk dat het Thai-Park weg moest. Als redenen werden onder andere overtredingen van de wet die het gebruik van groenvoorzieningen regelt en het toebereiden van spijzen op een niet verharde ondergrond genoemd. U ziet: de Duitse ambtenarentaal doet niet veel onder voor die in Nederland.
Maar Berlijn zou Berlijn niet zijn, als er geen halfslachtige oplossing voor dit probleem werd bedacht. Sinds 8 juni 2024 is de Thai-Markt een stukje verderop in de Württembergische Straße (tussen Fehrbelliner Platz en Pommersche Straße) te vinden – waarbij de vrijdag om onduidelijke redenen werd geschrapt, zodat u hier alleen nog zaterdags en zondags tussen 11.00 en 21.00 uur terecht kunt. De nieuwe locatie is trouwens maar tijdelijk: over één of twee jaar moet men waarschijnlijk opnieuw verhuizen, nu naar de nabijgelegen Barstraße (aan de andere kant van de Fehrbelliner Platz).
Jammer genoeg kan voorlopig alleen maar de helft van de straat worden gebruikt, omdat aan de overkant het onder monumentenzorg staande kantoorgebouw momenteel wordt opgeknapt. Eigenlijk zouden de werkzaamheden al eind 2023 voltooid moeten zijn geweest, maar dit is Berlijn en dus hebben we met vertraging te rekenen. Hoe lang? Onduidelijk.
Door deze verandering is het Preußenpark tijdens de weekeinden natuurlijk een stuk rustiger. U vindt hier onder andere een grote zonneweide, een fitness-hoek, een kinderspeelplaats en je kunt hier tafeltennis spelen. Bewoners maken zich zorgen dat het park steeds minder goed onderhouden wordt en die zorgen zijn niet helemaal van de hand te wijzen. Bovendien zijn groenvoorzieningen in dit stukje Berlijn niet bepaald dik gezaaid. We bevinden ons hier zo’n beetje halverwege tussen de Tiergarten en het Grunewald, die beide voor ouderen echter vrij moeilijk zijn te bereiken.
Van het Preußenpark zijn het slechts enkele stappen naar de kunst- en rommelmarkt die hier elk weekend van 10.00 tot 16.00 uur is te vinden. Klein, overzichtelijk en meestal niet al te druk.
En dan is hier ook nog het bekende Parkcafé, dat het Berlijnse antwoord op de vele Biergärten in München wil zijn. Rustig gelegen, goed eten en drinken en het personeel is altijd vriendelijk. Al met al is dit voor de meeste toeristen onbekende stukje Berlijn best een bezoekje waard. U komt hier het eenvoudigst met de U-Bahn (lijn 7, uitstappen op station Fehrbelliner Platz).
In Berlijn duren veel dingen een stuk langer dan gepland: het beste voorbeeld is natuurlijk de bouw van het nieuwe vliegveld BER dat met maar liefst acht jaar vertraging werd geopend. Over dat vliegveld heb ik het al diverse keren gehad, voor het laatst hier. En ook de renovatie van het beroemde Pergamonmuseum schiet maar niet op: zoals het er nu uitziet zal het pas in 2037 zover zijn – waarbij het museum tot eind 2026 zelfs volledig gesloten zal blijven. Maar soms is er ook goed nieuws, want wifi (4g) is nu eindelijk overal in het Berlijnse U-Bahn net beschikbaar. Ook dat project liep vele jaren vertraging op en Berlijn is dan ook de laatste stad in Duitsland waar de metro deze vooral voor bezoekers belangrijke service biedt.
Het vorige verhaaltje (over de ringbaan van Berlijn) is qua lengte nogal uit de hand gelopen: het had meer dan 5.000 woorden. En dat is voor een blog eigenlijk te veel. Daarom houd ik me deze keer maar wat in, wat nog niet eens zo eenvoudig is: over Berlijn is en blijft nu eenmaal veel te vertellen!
Maar een paar woorden wil ik natuurlijk nog snel even kwijt over het Europees kampioenschap voetbal dat vandaag (14 juni 2024) begint. Net als in 2006, toen het wereldkampioenschap in Duitsland werd gehouden, is er op de Straße des 17. Juni (richting Brandenburger Tor) weer een Fanmeile ontstaan. Hier kunnen fans uit binnen- en buitenland elkaar ontmoeten en zich met elkaar verbroederen. In 2006 lukte dat wonderwel en men heeft het sindsdien in Berlijn nog altijd over het Sommermärchen (zomersprookje). De meeste experts vinden het onwaarschijnlijk dat een dergelijk succes kan worden herhaald en ik ben geneigd me bij die mening aan te sluiten. Ik heb vanmorgen, nog voor de opening, even snel een kijkje genomen en het viel me niet echt mee. Kleiner en een stuk minder spectaculair dan 18 jaar geleden.
Nog een kleine aanvulling van 16. juni 2024: ook nu zijn er op de Fanmeile maar vrij weinig mensen te zien en dat ruim een uur voor de wedstrijd Nederland-Polen! Een stuk van de straat is met een soort kunstgras bedekt, maar ook dat leidt niet bepaald tot partysfeer. En die party rond het Brandenburger Tor kost de stad toch bijna 20 miljoen Euro. Daarbij komt nog dat de prijzen voor een drankje en een hapje de pan uitrijzen. Maar wie weet – misschien wordt het allemaal wat beter en uitbundiger als Nederland volgende week tegen Oostenrijk speelt, hier in Berlijn!
Als u tijden het EK (al dan niet toevallig) in Berlijn bent zijn er echter legio andere mogelijkheden hier in EK stemming te komen. Zoals altijd is de hierboven al eerder genoemde Breitscheidplatz (tussen Kurfürstendamm en Tauenzienstraße) een geliefd trefpunt. En dan is er ook nog Der Holländer, een in Berlijn erg bekend bedrijf voor planten en bloemen. Eén van de vestigingen ligt pal naast het Olympisch stadion en daar wordt vier weken lang een Nederlands sfeertje gecreëerd, zoals op de website is te zien. En voor een uitgebreid overzicht van de locaties waar u de wedstrijden op een groot scherm kunt volgen verwijs ik u graag naar deze website.