Berlijn en zijn bouwprojecten

Je kunt niet echt zeggen dat het een erg goede tijd is om wat reistips te geven, zoals ik hier normaal gesproken pleeg te doen. De situatie in Berlijn is op het moment dat ik dit schrijf (eind oktober 2020) nauwelijks beter dan in Nederland en de regels worden langzaam maar zeker verder aangescherpt, wat af en toe tot de nodige verwarring leidt. Met onmiddellijke ingang en tot nader order moet men op drukke plekken in de stad nu ook op straat een mondkapje dragen. Naast de vele weekmarkten worden tot die drukke plekken onder andere de Kurfürstendamm, de boulevard Unter den Linden, de Schlossstraße (Steglitz), de populaire Bergmannstraße (Kreuzberg) en vreemd genoeg ook de in verhouding toch vrij rustige Bölschestraße (Friedrichshagen) gerekend. Hierboven ziet u hoe politie op de Kurfürstendamm geposteerd staat om voorbijgangers over deze nieuwe maatregel te informeren en op de handhaving ervan toe te zien.

Ondanks de Corona pandemie blijft Berlijn vooralsnog in beweging en dat geldt met name voor de laatste maanden van dit bijzondere jaar 2020. Het is haast niet te geloven en het komt natuurlijk op het slechts denkbare moment, maar het lijkt er nu toch echt op dat het nieuwe vliegveld van Berlijn over een paar dagen inderdaad in gebruik zal worden genomen. Op 31 oktober is het dan eindelijk zo ver: dat is ruim acht jaar later dan gedacht en zelfs bijna 14 jaar later dan in eerste instantie het plan was. Tot de bouw was namelijk al in 1997 besloten en men ging destijds uit van een bouwtijd van tien jaar. Het is een pijnlijk verhaal, dat zijn weerga in de Duitse naoorlogse geschiedenis niet kent en waarover het laatste woord nog lang niet is gesproken. Op deze Wikipedia pagina is het hele verbijsterende verhaal nog eens na te lezen.

De inwoners van de noordelijke wijken van Berlijn, zoals Reinickendorf en Pankow kunnen binnenkort hun geluk niet meer op: toestanden zoals op de foto hierboven, waarbij je haast verwacht dat zo’n vliegtuig binnen enkele seconden op een dak dan wel in een boom gaat landen, zullen dan definitief tot het verleden behoren. Net zoals het daarmee gepaard gaande lawaai.

Wordt dan binnenkort alles goed voor het pijnlijkste bouwproject uit de geschiedenis van de Bondsrepubliek? Niet echt, want nog voordat de opening een feit is dreigt de luchthaven al failliet te gaan. Dat heeft niet eens zozeer met de Corona pandemie te maken, ook al is in Berlijn het aantal passagiers dit jaar met zo’n 70% teruggelopen. Nee, het mogelijke faillissement heeft zijn oorzaak vooral in de lange duur van de bouw van de luchthaven en in de daardoor gestegen kosten. Oorspronkelijk werd met een bedrag van in totaal 2 miljard Euro gerekend, maar inmiddels zijn we al bij ruim 7 miljard Euro aanbeland!

Overigens zal op 31 oktober alleen Terminal 1 worden geopend. De bouw van Terminal 2 is weliswaar intussen ook voltooid, maar deze tweede terminal wordt voorlopig in de koelkast gezet. Corona gooit hier roet in het eten en voorlopig is één terminal voldoende om aan de vooralsnog bescheiden vraag te voldoen. Net op tijd werden de S-Bahn lijnen S9 en S45 doorgetrokken naar de nieuwe terminals, wat voorlopig de beste manier is om van en naar het centrum van de stad te komen. Daarbij moet worden aangetekend dat de S45 niet verder dan het treinstation Südkreuz rijdt, zodat de S9 meestal de betere keus zal zijn. Daarnaast is er een aantal regionale treinen die het nieuwe vliegveld met de City verbinden zoals u op deze website van de Deutsche Bahn kunt zien.

Bij het testen bleek onder meer dat de roltrappen die de aankomsthal met het daaronder gelegen S-Bahn station verbinden alleen maar van beneden naar boven bewegen. Omgekeerd gaat niet, wat dus betekent dat je met je al dan niet zware koffer ofwel de trap zult moeten nemen ofwel van een lift gebruik zult moeten maken, wat in Corona tijden ook niet bepaald ideaal is. De huidige chef van het vliegveld, met de onwaarschijnlijke naam Engelbert Lütke Daldrup, vindt echter niet dat dit een probleem is: “Blijkbaar is dat 15 jaar geleden zo gepland, en je komt immers prima met de lift van de aankomsthal naar het S-Bahn station”. Niets aan de hand dus…

De zogenoemde Dresdner Bahn, die de City en het nieuwe vliegveld binnen 20 minuten met elkaar zal verbinden, komt op zijn vroegst in 2025. Over die Dresdner Bahn schreef ik hier in 2012 al dat tot de bouw weliswaar in 1997 was besloten, maar dat die bouw op grond van protesten van omwonenden vooralsnog stil lag en dat men eerder met het jaar 2020 moest rekenen. Daar zijn intussen dus nog eens minimaal vijf jaar bijgekomen, maar geen haan die daar momenteel nog naar kraait…

Ik was onlangs een dagje op pad als tester op het nieuwe vliegveld en ik moet zeggen: het viel me visueel niet tegen. Weliswaar zag het er allemaal nog wat rommelig uit, maar je kreeg al wel een goede indruk hoe het er hier dan vanaf 31 oktober uit zal gaan zien. Strakke lijnen, vrij korte wegen, gebruik van mooie materialen, overzichtelijk. Tegelijkertijd heeft het een lichte retro-touch, maar dan wel op een tamelijk elegante wijze. Kortom, het ziet er allemaal nogal gelikt uit, en dat mag ook wel na een dergelijke bouwtijd.

Het kan natuurlijk zijn dat ik zo positief ben omdat ik het nieuwe vliegveld misschien onbewust vergelijk met de morbide charme van de oude Flughafen Schönefeld, die sommigen van u nog wel zullen kennen. Je zou verwachten dat Schönefeld onmiddellijk gesloten wordt zodra het nieuwe vliegveld in gebruik is genomen, maar niets is minder waar. Het blijft gewoon open, al gaat het dan voortaan als Terminal 5 door het leven. Te voet is de afstand tussen Terminal 1 en Terminal 5 overigens veel te groot en u zult daarvoor dan ook de S-Bahn of een shuttle moeten nemen.

U vraagt zich misschien af hoe het met Terminal 3 en Terminal 4 zit? De eerste zou nog dit decennium moeten worden gebouwd, maar zolang er sowieso maar één terminal in gebruik is zijn die plannen voorlopig onderin een la verdwenen. En voor terminal 4 bestaan er nog niet eens uitgewerkte plannen. Overigens zou voor de bouw van terminal 3 eerst een al bestaande parkeergarage weer moeten worden gesloopt. Ja, je kunt best wel stellen dat het hier niet allemaal van een leien dakje loopt. De kwaliteitskrant Der Tagesspiegel maakt met deze 3D-animatie nog eens erg aanschouwelijk waarom de bouw uiteindelijk zo lang heeft geduurd en welke problemen er nog in het verschiet liggen.

Vrijwel gelijktijdig met de opening van BER zal het vliegveld Tegel definitief dicht gaan, ondanks de verbitterde protesten van onder andere de rechts-liberale FDP. Het is inderdaad een uniek vliegveld met een unieke architectuur: nergens in een wereldstad zijn de wegen tussen vliegtuig en terminal en die tussen terminal en uitgang zo kort als hier. En je bent in een mum van tijd in het centrum van Berlijn, ook al beschikt het vliegveld tot op de dag van vandaag niet eens over een U-Bahn aansluiting (daar heeft de taxi-lobby destijds wel voor gezorgd). Maar Tegel ligt nu eenmaal midden in het stadsgebied, zorgt voor enorm veel geluidshinder en is al lang veel te klein voor de metropool Berlijn. Op dat laatste punt zou in de huidige tijd wellicht iets zijn af te dingen, maar al weet nu nog niemand in hoeverre het luchtverkeer zich van de Corona crisis zal herstellen: Tegel gaat echt dicht en is dus uiteindelijk het zelfde lot beschoren als het vliegveld Tempelhof twaalf jaar geleden.

Tenslotte is er nog de vraag: hoe heet het nieuwe vliegveld nu eigenlijk? De officiële naam is Flughafen Berlin Brandenburg Willy Brandt, maar je komt Flughafen Berlin Brandenburg BER ook vaak tegen. Omdat dat in beide gevallen nogal een mond vol is zal de afkorting BER (maar dan wel als drie aparte letters uitgesproken: B-E-R) wel snel ingeburgerd raken.

Maar niet alleen een nieuw vliegveld staat in Berlijn dit jaar nog op het programma. Ook de voltooiing van de omstreden verlenging van de metrolijn U5, die de Alexanderplatz met het Centraal Station van Berlijn (Hauptbahnhof) zal verbinden wordt ten langen leste juist nu in het Corona-jaar 2020 toch nog een feit! Ook hier duurde de bouw enorm lang: al in 2009 werd het eerste station van deze verlenging geopend: dat was het U-Bahnstation Brandenburger Tor, waarover ik destijds hier al berichtte. Al die jaren verkeerde er slechts een treintje heen en weer tussen Brandenburger Tor en Hauptbahnhof, via het daartussen gelegen station Bundestag. En vanwege de Corona pandemie werd deze ultrakorte verbinding, beter bekend als de U55, enkele maanden geleden zelfs weer gesloten.

Maar op 4 december zal naar verluidt echt alles klaar zijn en zullen naast deze beide stations ook de nieuwe stations Berliner Rathaus, Museumsinsel en Unter den Linden worden geopend. Ik fietste er laatst langs en het leek mij dat er nog wel een klein tandje bij moet worden gezet als men die deadline wil halen. Maar met deadlines bij bouwprojecten heeft Berlijn natuurlijk de nodige ervaring, dus dat scheelt… De verlenging was en is omstreden omdat velen (daaronder ook vele experts) het nut van een dergelijke peperdure verbinding niet inzien. Immers, de S-Bahn verbindt de Alexanderplatz al sinds jaar en dag met het Hauptbahnhof, een ritje van slechts enkele minuten. En er rijden bovendien veel bussen over de boulevard Unter den Linden. Ik ben een groot voorstander van goed openbaar vervoer, maar deze aanwinst overtuigt mij ook niet.

Op de foto hierboven ziet u op de voorgrond de bouwput van het station Museumsinsel, en daarachter de contouren van het Berliner Schloss, waarover ik ook al meerdere keren wat heb geschreven – onder andere hier. U kunt daar nog eens nalezen waarom ook de bouw van dit Schloss niet onomstreden is. Dat schreef ik overigens in 2011 en u raadt het al: ook bij dit bouwproject heeft men met vertraging en met financiële problemen te kampen. Maar ook hier zit er weer een klein wondertje in de pipeline: als we de website mogen geloven, zal ook de opening van het Schloss nog dit jaar plaatsvinden. Althans, de opening van het Humboldtforum, dat daar onderdeel van uitmaakt. En van dat Forum dan ook nog alleen maar de ruimtes op de begane grond. Men heeft daar echter een handige draai aan gegeven: op 17 december 2020 zal het startschot voor het openingsjaar klinken! Werkelijk heel aardig bedacht.

Sinds ongeveer een jaar verblijdt Berlijn zijn bezoekers met nieuwe informatiezuilen, die inderdaad veel nuttige details geven over de directe omgeving (meestal in een straal van zo’n 500 meter). De eerste zuil werd tegenover de Breitscheidplatz opgesteld, één van de drukste punten in de stad. In het kader van een pilootproject zijn daar inmiddels zeven bijgekomen, die onder andere nabij het Schloss Charlottenburg, op de Alexanderplatz en naast het Rathaus Köpenick zijn te vinden. Uiteindelijk zullen er rond 220 van deze zuilen in Berlijn worden geplaatst.

Maar voor het zover is zal er nog heel wat water door de Spree stromen, want ook voor dit verhoudingsgewijze kleine bouwproject neemt men nogal de tijd: ergens in het jaar 2023 zullen volgens de huidige planning alle zuilen zijn geïnstalleerd. De meeste zijn digitaal, uitgerust met een touch screen en met Wifi (dat in het Duits Wlan wordt genoemd), dat dan weer wel.

Een hele tijd geleden schreef ik hier al eens over een klein, maar fijn museum in de wijk Dahlem: het Brücke-Museum. Pal er naast bevindt zich een ander museum dat evenzeer de aandacht verdient. Het Kunsthaus Dahlem bestaat weliswaar pas sinds 2015, maar dit museum is wel gevestigd in een pand met een bewogen geschiedenis. Het gebouw stamt uit de jaren 1938-1942 en was bestemd als huisatelier voor de beroemde beeldhouwer Arno Breker, die nauwe contacten onderhield met Joseph Goebbels, bekend stond als een favoriet van Adolf Hitler en een belangrijke rol zou hebben moeten spelen bij de verwezenlijking van het megalomane project Welthauptstadt Germania van de architect Albert Speer. Na de oorlog werd hij slechts als “meeloper” geclassificeerd, mede omdat hij dank zij zijn goede contacten een aantal kunstenaars (daaronder Pablo Picasso) voor arrestatie en erger behoedde.

Kort na de Tweede Wereldoorlog nam de beeldhouwer Bernhard Heiliger (een leerling van Breker) hier zijn intrek en het huis heeft sindsdien tevens onderdak aan een keur van kunstenaars geboden, daaronder ook de Nederlandse duizendpoot Armando. Een gedeelte van het museum is weliswaar voor werken van Heiliger gereserveerd, maar er zijn ook wisselende exposities van andere kunstenaars, waarbij het zwaartepunt vooral op de beeldhouwkunst ligt, zoals hierboven is te zien.

Voorts is er natuurlijk nog het zogenoemde Skulpturenpark, waar eveneens werken van Heiliger te bewonderen zijn. En vergeet ook vooral niet het Café im Kunsthaus Dahlem even aan te doen: prima koffie en gebak, een erg vriendelijke service, en een inrichting die perfect past bij de stijl van het huis. De beide musea lijken nogal verscholen te liggen, maar met bus X10 (richting Teltow) bent u er zo: vanaf station Zoologischer Garten is het maar 20 minuten tot aan de halte Brücke-Museum/Kunsthaus Dahlem en vanaf het S-Bahnstation Halensee bent u er al in minder dan tien minuten.

Zoals u vermoedelijk wel weet is Berlijn tussen eind november en Kerstmis normaal gesproken vooral ook de stad van de kerstmarkten. Er zijn er tientallen, waarvan de bekendste wel de markten in de Altstadt Spandau, op de hierboven afgebeelde Gendarmenmarkt en voor het Schloß Charlottenburg zijn. En natuurlijk denkt iedereen natuurlijk ook nog onmiddellijk aan de markt rondom de Gedächtniskirche en aan de aanslag daar van 2016. Of er in Berlijn dit jaar überhaupt kerstmarken zullen worden geopend is nog niet duidelijk: op de Gendarmenmarkt blijft het in ieder geval leeg en stil, maar op veel andere locaties gaat de planning voorlopig nog verder.

Als alternatief wil ik u dit jaar de kerstmarkt op de Späth’sche Baumschulen voorstellen. Dat is een hele mond vol, maar Baumschule is gewoon het Duitse woord voor boomkwekerij en Christoph Späth was de man die in 1720 een groente- en bloemenbedrijf begon, nu dus precies 300 jaar geleden. Het is daarmee het oudste nog bestaande productiebedrijf in Berlijn en een tijdlang was het zelfs de grootste boomkwekerij ter wereld. Nogal verbazingwekkend is het feit dat het bedrijf al die tijd in handen van de familie Späth is gebleven, op één episode na: ten tijde van de DDR was de boomkwekerij eigendom van het volk (in DDR-jargon Volkseigener Betrieb genoemd).

De boomkwekerij ligt in het stadsdeel Treptow-Köpenick en dat het bedrijf hier al heel lang een belangrijke rol speelt ziet men aan het feit dat de toegangsweg naar de kwekerij Späthstraße heet, die op haar beurt weer overgaat in de Baumschulenstraße. En de buurt (Ortsteil) hier heet Baumschulenweg, net zoals het nabijgelegen S-Bahn station!

Nu zult u zeggen dat een boomkwekerij niet per se het eerste is dat je als toerist in een andere stad zult willen bezoeken. Je neemt nu eenmaal niet zo snel als souvenir een boompje mee naar huis. Maar schijn bedriegt, want er is hier op het uitgestrekte terrein echt heel veel te zien: over de geschiedenis van het bedrijf en daarmee ook een stukje geschiedenis van Berlijn, een sprookjeshut voor kinderen, een Arboretum (een botanische tuin, maar dan voor bomen), een kruidentuin, een expositie van oude landbouwmachines, het verhaal over de daktuin op het warenhuis Karstadt, een café met een groot terras en nog veel meer.

En dan is er nog de Duits-Italiaanse kunstenaar Franz Christanell, die sculpturen uit oude metalen creëert. Hij heeft zijn atelier op het terrein van de boomkwekerij, is er meestal wel aan te treffen en is altijd bereid voor een praatje. Zijn creaties zijn echte kleinoden en de beide keren dat ik Späth bezocht was de belangstelling voor het werk van Christanell erg groot. En die gorilla had ik zo wel mee willen nemen, maar die paste jammer genoeg niet in mijn fietstas…

De boomkwekerij heeft een erg prettige, wat rommelige sfeer, die perfect bij de stad past en die mij erg goed bevalt. Er worden normaal gesproken ook regelmatig markten gehouden, al is dat in het Corona-jaar 2020 natuurlijk allemaal niet zo eenvoudig. Nog veel sterker dan in Nederland worden de Corona-maatregelen vooral regionaal (in Duitsland: federaal) besloten. En in een stad als Berlijn verschillen sommige maatregelen zelfs van stadsdeel tot stadsdeel.

Ondanks alle problemen is er ook voor het jaar 2020 dus toch weer een kerstmarkt gepland. Anders dan bij de meeste andere Berlijnse kerstmarkten het geval is zal deze alleen gedurende de weekenden van 28/29 november, 5/6 december en 12/13 december geopend zijn, al kan Corona natuurlijk nog wel roet in het eten gooien. Kijkt u daarom voor de zekerheid even eerst op de website van de Späth’sche Baumschulen. Het zal best wel druk worden, dus afstand houden is wellicht niet altijd even gemakkelijk. Maar zoals gezegd: het terrein is erg uitgestrekt en een rustig plekje vindt u dan ook altijd wel. U komt hier het beste met de S-Bahn (de lijnen S9, S45 of S46 tot aan het station Baumschulenweg), daarna 20 minuten te voet of met bus 170 – de bushalte heet Baumschulenstraße/Königsheideweg.

Het is alweer bijna tien jaar geleden dat ik hier iets schreef over het roemruchte Plänterwald, dat tegenwoordig als Spreepark door het leven gaat. Het verhaal achter dit voormalige pretpark is echt fascinerend, maar het leek lange tijd voorgoed te zijn afgesloten – met het al vele jaren geleden stilgelegde reuzenrad als stomme getuige. Echter, de stad Berlijn heeft niet helemaal stil gezeten en heeft na lang wikken en wegen uiteindelijk besloten het park over te nemen. Dat is inmiddels alweer vijf jaar geleden, zoals hier is na te lezen. Wat is er in die tijd gebeurd? Op het eerste gezicht bar weinig: er wordt overduidelijk ijverig gepland en gediscussieerd, maar concreet  is er nog niet echt heel veel te zien.

Deze website geeft u een idee van de huidige stand van zaken en van het tijdschema. Het is een tamelijk sjieke, moderne website, die er een stuk beter uitziet dan veel andere sites van de stad. En je kunt er fraaie brochures downloaden en mooie foto’s bekijken. Maar als je dan de tekst gaat lezen en niet alleen begrippen als Rahmenplanung, Konkrete Objektplanung en Planungsrecht tegenkomt, maar ook bijna onuitspreekbare woorden als Bebauungsplanverfahren, dan weet je het al: dit gaat lang duren!

En inderdaad is op die fraaie website te lezen dat het nieuwe Spreepark stapsgewijze tot aan het jaar 2026 voltooid zal worden. Anders gezegd: tien jaar voor de planning en de herstructurering van een stadspark! Ik begrijp dat het zinvol en noodzakelijk is het nieuwe concept voor het park behoedzaam om te zetten, maar bij een dergelijke tijdsspanne denk je toch weer snel aan de vloek die er op bouwprojecten in Berlijn nu eenmaal lijkt te rusten.

Eén van de hoogtepunten van het nieuwe Spreepark moet het Eierhäuschen worden, dat in de 19e eeuw uitgroeide tot een populair Ausflugslokal – zoals zo’n etablissement in het Duits zo treffend wordt genoemd. In het Nederlands hebben we hiervoor alleen het begrip uitspanning, voor zover ik weet. Dit is ook het gedeelte van het Spreepark waarvan de verbouwing het eerst zal zijn afgesloten: het is de bedoeling dat het Eierhäuschen in 2022 zijn poorten weer zal openen. Maar zoals op de foto is te zien, moet men tot die tijd nog wel even de handen uit de mouwen steken… De naam van het lokaal gaat vermoedelijk terug tot de jaren dertig van de 19e eeuw, toen de toenmalige uitbater naast bier en limonade ook hardgekookte eieren uit eigen bedrijf verkocht.

Het Spreepark ligt in de zuidoostelijke wijk Treptow-Köpenick, dus net zoals de Späth’sche Baumschulen. De afstand tussen beide is inderdaad niet erg groot, zeker niet voor Berlijnse begrippen. En het al eerder genoemde S-Bahn station Baumschulenweg ligt er vrijwel precies tussen in.

Van het voormalige pretpark is behalve het reuzenrad helaas niet al te veel meer te zien, maar af en toe stuit je hier toch nog op een paar kleine verrassingen, zoals het schip hierboven of deze door de natuur overwoekerde waterbaan.

Ik was vorig jaar aanwezig op een open dag van het Spreepark, waar men de mogelijkheid had eigen voorstellen en ideeën in te brengen. Prima natuurlijk, maar er waren zo veel mensen dat het aardig uit de hand liep. De geplande rondleidingen werden noodgedwongen afgelast en men beperkte zich in plaats daarvan voornamelijk tot het in goede banen leiden van de mensenmassa’s. Dat was allemaal nog vóór Corona, een tijd die soms wel erg ver weg lijkt te zijn…

Ook nu worden er nog steeds rondleidingen georganiseerd. De belangstelling hiervoor is erg groot, maar uiteraard moet het aantal deelnemers momenteel zeer beperkt blijven. Voor het nog lopende seizoen zijn geen kaarten meer te krijgen en nieuwe rondleidingen zijn dan pas weer voor juni 2021 gepland. Dat is best wel jammer, want het Spreepark is door zijn bijzondere geschiedenis, de grootse plannen en de eindeloze bouwtijd een erg interessant project.

Je mag er best aan twijfelen of de opening in 2026 daadwerkelijk zal worden gehaald, en de onzekerheid daarover plus de daaruit vroeg of laat resulterende ergernis en irritatie passen natuurlijk wel weer goed bij de stad. Nu het vliegveld na een vertraging van ruim 3.000 dagen (Der Tagesspiegel houdt de stand al sinds jaar en dag nauwkeurig bij) toch echt af is, de verlenging van U-Bahn 5 binnenkort ook een feit lijkt te zijn en zelfs het Berliner Schloß heeft aangekondigd een begin met de opening te maken, moeten we in Berlijn binnenkort misschien maar weer eens op zoek gaan naar een nieuw bouwproject waarover we ons weer een flink aantal jaren kunnen opwinden…