Berlijn: 20 jaar later

(oorspronkelijk verschenen op volkskrantreizen op 20.09.2009)

Binnenkort is het 20 jaar geleden dat de Berlijnse Muur viel en dat feit wordt met allerlei manifestaties herdacht. Hoogtepunt is het Fest der Freiheit dat op 9 november rond het Brandenburger Tor zal worden gehouden. Van 7 tot 9 november zullen daarbij zo’n 1.000 enorme dominostenen tussen Reichstag en Potsdamer Platz worden opgesteld, die de grens tussen oost en west symboliseren en die – naar ik mag aannemen – op een gegeven moment zullen omvallen.

Nu houdt de Berlijner wel van een feestje en het is dan ook te verwachten dat enkele honderdduizenden deze party mee willen vieren. Gelukkig zijn er veel andere mogelijkheden zich de gebeurtenissen van 1989 hier in Berlijn weer voor de geest te halen (of – al naar gelang uw leeftijd – daarmee voor het eerst nader kennis te maken). Geen wonder: het was een uiterst interessante en opwindende tijd met als uiteindelijk resultaat een nieuw, ander Europa.

Sinds enige maanden is er op de Alexanderplatz de openluchttentoonstelling Friedliche Revolution te zien (vlakbij de befaamde wereldklok en 24 uur per dag te bekijken). Mij viel het enigszins tegen: er is weliswaar veel informatie te vinden over de woelige maanden van eind 1989/begin 1990, maar het is allemaal wat droog en weinig spectaculair. Desondanks: toch wel even gaan kijken.

Als een rode draad lopen de Schauplätze door het jubileumjaar. Hier worden na elkaar diverse markante plaatsen in Berlijn èn de veranderingen belicht die daar sinds de val van de muur hebben plaatsgevonden. De juiste plek is gemakkelijk te vinden, omdat hier een rode infobox alsmede diverse rode informatiepanelen zijn opgesteld. Momenteel staat het plein vóór het nieuwe Hauptbahnhof in het middelpunt. Locaties die nog worden aangedaan zijn o.a. het technologiecentrum Adlershof in het zuidoosten van Berlijn en de Mediaspree waarover ik al eens wat heb geschreven. Een heel interessant stukje Berlijn, omdat hier bouwen of niet bouwen ter discussie staat – een discussie die nog in volle gang is.

Uiteindelijk zal de infobox op de Pariser Platz belanden, uiteraard precies op 9 november.  Over de Pariser Platz, pal achter het Brandenburger Tor, wil ik hier nog even een paar woorden kwijt, ook al wordt dit plein in bijna iedere reisgids uitvoerig beschreven. Jaren lang was het een stuk niemandsland, maar inmiddels heeft het zich tot één van de mooiste pleinen van Berlijn ontwikkeld. Het is er altijd druk en vrijwel iedere toerist wil wel even door de Brandenburger Tor lopen om zo symbolisch de grens tussen oost en west te passeren.

Er zijn hier in de afgelopen jaren enige nieuwe gebouwen ontstaan, die een nadere blik verdienen. In de eerste plaats is hier het Adlon hotel te noemen, vermoedelijk het chicste hotel van Berlijn. De kunst bestaat er in, langs de vriendelijke maar vastberaden conciërges te komen om de lobby eens rustig te bekijken.

Pal daarnaast bevindt zich de nieuwe Akademie der Künste, een ultramodern gebouw, waarin echter de overblijfsels van het vroegere Akademie-gebouw zijn geïntegreerd. De Akademie bestaat overigens al sinds 1696 en behoort dus tot de oudste culturele instellingen van Europa.

Het programma is zeer veelzijdig maar natuurlijk wel voornamelijk op de Duitse (en Oostenrijkse) cultuur gericht. Interessant is de fototentoonstelling Übergangsgesellschaft, waarmee de DDR in de tijd van 1980 tot 1990 is bedoeld. Als u de Duitse taal goed beheerst is het optreden van de bijtende Oostenrijkse satiricus Georg Kreisler op 31 oktober een aanrader.

Loopt u ook even het nieuwe U-Bahn station Brandenburger Tor binnen, waarover ik vorige keer al iets heb geschreven en dat sinds begin augustus in gebruik is. Ook hier kunt u het één en ander lezen en bekijken over de tijd dat Berlijn nog een gedeelde stad was.

Aan de ander kant van de Pariser Platz, vanaf de Brandenburger Tor gezien helemaal links achteraan is het kleine en nog vrij nieuwe museum The Kennedys te vinden. Er bestond een bijzondere relatie tussen John F. Kennedy en Berlijn, vooral na zijn bezoek aan West-Berlijn in de zomer van 1963. Hij veroverde stormenderhand de sympathie van de (West-)Berlijners – niet in de laatste plaats door zijn beroemd geworden woorden ich bin ein Berliner. Een kniesoor die er over valt dat dit eigenlijk ik ben een pannenkoek betekent in plaats van het beoogde ik ben een Berlijner …

Als u het gebouw van de Akademie der Künste helemaal doorloopt en er aan het andere eind weer uitstapt, staat u in de Behrenstrasse. Direct aan de overkant voert de Cora-Berliner-Straße u naar de Hanna-Arendt-Straße. Op de hoek bevindt zich het eenvoudige paviljoen van de Berliner Unterwelten, een vereniging die zich tot doel stelt het ondergrondse Berlijn te documenteren en onder de aandacht van een groter publiek te brengen. Over deze vereniging een volgende keer meer.

In het genoemde paviljoen is nog tot 31 december de tentoonstelling Mythos Germania te zien. Hier worden de bouwplannen van het Derde Rijk voor het nieuwe Berlijn belicht. Weliswaar werd hiervan door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog weinig of niets gerealiseerd, maar het is verbijsterend om te zien in welke dimensies de nazi’s dachten.

Er is een maquette gebouwd van de geplande Noord-Zuid verbinding met als absolute blikvanger de Große Halle, een gebouw dat bijna 300 meter hoog zou worden en waarbij de nabijgelegen Brandenburger Tor volledig in het niet zou zijn gevallen. Uiteraard wordt er ook stil gestaan bij de gevolgen die de geplande bouw voor de Berlijnse joden had. Het is dan ook geen toeval dat de tentoonstelling juist hier is te vinden, pal naast het Holocaust monument.

De 9e november is overigens niet, zoals u misschien zou verwachten, de nationale feestdag van Duitsland geworden. Dit houdt verband met het feit dat op 9 november 1938 de zg. Kristallnacht plaatsvond, een tegen de joodse bevolking gerichte en door de nazi’s georganiseerde pogrom. Men heeft daarom gekozen voor de 3e oktober – de dag van de hereniging van de beide Duitslanden.

Ook op die dag wordt er tussen Brandenburger Tor en Siegessäule weer druk gevierd. Een hoogtepunt belooft de manifestatie die Riesen kommen te worden. Twee reusachtige marionetten (de grootste bijna 15 meter hoog) uit Frankrijk zullen het sprookje van de hereniging verbeelden. Ik kan me er – eerlijk gezegd – niet al te veel bij voorstellen, maar het schijnt echt een enorm spektakel te worden waar camera teams uit de hele wereld op af zullen komen. Te zien in de City tussen Hauptbahnhof en Lustgarten (Unter den Linden) in de tijd van 1-4 oktober. U kunt één en ander hier nog even nalezen.

Daarnaast zijn er in dit jubileumjaar enorm veel kleinere tentoonstellingen, rondleidingen en diverse andere activiteiten rond de val van de muur. Het zijn er zoveel dat het overzicht eigenlijk een beetje verloren gaat. Mocht u toch een poging willen wagen: hier is het volledige programma te vinden.

Berlijn is natuurlijk vooral een stad van grote evenementen. Vandaag wint Haile Gebrselassie voor de vierde keer op rij de marathon van Berlijn (met 40.000 deelnemers), volgende week wordt er een nieuwe Bondstag gekozen en weer een week later vieren zo’n miljoen mensen midden in het centrum een party. Dat is het éne Berlijn.

Maar het is uiteraard niet de bedoeling dat u tijdens uw verblijf in Berlijn alleen in het centrum – hoe interessant ook – rondwandelt. Het weer in Berlijn is eind september en ook in oktober over het algemeen nog vrij goed: vaak kan men in deze tijd van een fraaie nazomer genieten (die hier Altweibersommer wordt genoemd).

Deze keer wil ik u graag even meenemen naar het zuidwesten van Berlijn, om precies te zijn naar het zuidelijke gedeelte van de Wannsee. U komt hier vanuit het centrum normaal gesproken het snelst met de S-Bahn (S7 of S5 vanaf Alexanderplatz of Zoologischer Garten alsmede met lijn S1 vanaf de Potsdamer Platz). Op het moment dat ik dit schrijf, is het echter weer helemaal mis met de S-Bahn: nog geen derde van de treinen kan worden ingezet (zie ook mijn tip van begin september). Kijkt u daarom vooraf in ieder geval even hier voor actuele informatie over al dan niet rijdende treinen.

Mocht het u lukken het S-Bahn station Wannsee te bereiken loopt u in ongeveer 20 minuten via Kronprinzessinnenweg, Königstraße (over de brug) en Am Großen Wannsee naar het eerste gedeelte van onze bestemming: de Lieberman-Villa. Mocht dat u te ver zijn: bus 114 vanaf station Wannsee brengt u tot voor de deur (vijfde halte).

De villa werd aan het begin van de twintigste eeuw gebouwd door de schilder Max Liebermann, die hier tot zijn dood in 1935 woonde. Daarna was het achtereenvolgens eigendom van de posterijen, diende het als ziekenhuis en werd het aan een duikersvereniging verpacht. De in de jaren 90 opgerichte Max-Liebermann stichting maakte er uiteindelijk een klein, maar zeer bezienswaardig museum van met een mooi aangelegde tuin (zoals in de tijd toen Liebermann hier woonde) en een prachtig uitzicht op de Wannsee.

Er bestond een speciale band tussen de schilder en Nederland. Hij heeft vele malen de zomer in ons land doorgebracht, waarvan diverse schilderijen getuigen. Een enkele daarvan is in de Liebermann-villa te vinden, zoals de blik op het Katwijkse strand.

In het museum bevindt zich een klein café met een terras, een grote tuin en een heerlijk uitzicht op de Wannsee. Een oase van rust in de grote stad en wat mij betreft een echte aanrader.

Slechts enkele tientallen meters verderop, op nummer 56, staat het Haus der Wannsee-Konferenz. Een groter contrast dan met het vredige en haast serene Liebermann museum is nauwelijks denkbaar. Dit is namelijk de plek waar tijdens de zogenoemde Wannsee-Konferenz in 1942 de deportatie van en de volkerenmoord op de Europese joden werd besloten. De ironie van het lot wil dat het eigenlijk een erg fraai pand is met een prachtig uitzicht op het water. Het werd voor de oorlog dan ook als congrescentrum en later als gastenverblijf gebruikt. Na de oorlog werd het gebouw als gedenkplaats en als studiecentrum ingericht. De website geeft heel veel informatie, een gedeelte is ook in het Nederlands beschikbaar.

Als u nog een klein eindje doorloopt komt u bij de punt van dit stukje Berlijn, de Tiefehorn. Hier vindt u diverse restaurants en terrassen en heeft u een fraai uitzicht op het aan de andere kant van het water gelegen Strandbad Wannsee, het grootste binnenstrand van Europa. Als u al zo ver bent gekomen raad ik u aan nòg een stukje verder te lopen, over de Uferpromenade tot aan de pont die naar het Pfaueninsel overzet. Hier vandaan komt u met bus 218 weer terug naar het S-Bahn station Wannsee.

Met dit kleine uitstapje slaat u meerdere vliegen in één klap: geschiedenis, cultuur, water, terrasje, natuur, een mooie wandeling èn weldadige rust binnen een tijdsbestek van twee of drie uur. En dat is het andere Berlijn.